пятница, 21 декабря 2012 г.

Татар теле язмышы турында кайбер уйланулар

 
Татар теле язмышы турында соңгы дистә ел эчендә күпме язылды, күпме сөйләнде... Барлык язмалар һәм чыгышларны бәяли башласак, аларның төп юнәлешләре ачыклана. Ул – телебезне саклап калу һәм аны үстерү чаралары.
90 нчы еллар башында бездә шактый күп эш эшләнде кебек – милли мәктәпләр, балалар бакчалары ачылды, телгә игътибар да артты, киләчәккә өмет белән карарга нигезләр дә барлыкка килгән иде шикелле.Ләкин, ни кызаныч, тормыш үзгәргән кебек, җәмгыятьтә телгә караш та тискәре якка үзгәрә.Дөнья куабыз, матди проблемаларны хәл итәбез – нәтиҗәдә тел мәсьәләсе яңадан икенче планга күчеп бара.Минемчә, бүген безнең татар халкы берничә хакыйкатьне төгәл аңларга тиештер. Беренчедән,  тел – халкыбызның шулхәтле зур казанышы һәм байлыгы ки, без аны югалтсак, киләчәк буыннарга тапшыра алмасак, бу байлык җуелачак. Ул югалса, без аны яңадан торгыза һәм терелтә алмаячакбыз.Икенчедән, татар теле татардан башка беркемгә дә кирәк түгел.Татар теленең бетүе татарны гына борчый.Аны саклап калу, үстерү рус телле дәүләтне бөтенләй кызыксындырмый.Телебезне саклап калу бары тик татар халкының эше.Мондый хәлнең табигый икәне дә көн кебек ачык.Зур дәүләт, телиме-теләмиме, һәрвакыт бертөрлелеккә омтыла. Этник яки дини чуарлык, төрлелек аның өчен  артык, ул дәүләткә бары тик комачаулый торган фактор. Төрлелек таркалуга илтә, дип саный мондый дәүләт.Бу фикер, сирәк булса да, ачыктан-ачык яңгырый.2011 елның февралендә Дәүләт Думасы рәисе урынбасары шундый сүзләр ычкындырды: «Мы не должны радоваться, что у нас многонациональное государство. Это наша беда!» Ә башка түрәләр башкача уйлыйлар микән? Бик тә шикләнәм.

Тагын бер мөһим нәрсәгә игътибар итәсем килә. Без еш кына телне сак­лауда хәлиткеч рольне татар авылы уйный дигән фикерне тәкрарлыйбыз.  Анысы дөрес, әлбәттә. Шул ук вакытта шәһәргә күчкән авыл кешеләре еш кына татар теленең төп дошманнары булып чыгалар. Бер гыйбрәтле хәлне искә төшерәм. Танышларыбыз гаиләсендә онык туганнан соң, аның бабасы: «Бу бала татарча сөйләшмәсен, менә мин шәһәргә күчеп килгәннән соң, русча белмәгәч, күпме җәфаландым. Оныгым да җәфаланмасын», – дип, бик каты торды. Нәтиҗәдә, малай инде үсмер булды һәм бер авыз сүз татарча белми... Мондый карашлы кичәге авыл абзыйлары һәм апалары шәһәрдә аз түгел дип беләм. Каян килеп чыккан  соң мондый караш? 

Беренчедән, фикер тарлыгыннан. Үзе авылда үсеп, татарча сөйләшкән кеше, шәһәргә күчкәч, чыннан да, кайвакыт җайсызлык кичерә. Ничек инде – «культурный» шәһәр русча сөйләшә бит! Ә мин «авыл кабарт­масы» булып чыгаммы?   Юк инде,  мин балама Эмиль, Артур, Эвелина, Аделина дигән «затлы» исем кушам, аның белән вата-җимерә русча сөйләшәм дә, нәтиҗәдә, минем балам да «культурный» булачак... Бер гади нәрсәне аңламый ул: аның баласы яки оныгы бөтенләй башка тел шартларында тәрбияләнә. Шәһәрдә үскәндә, ул, телиме-теләмиме, русчаны табигый рәвештә үзләштерәчәк. Бу шартларда, киресенчә, тырышып, максатчан рәвештә баланы икетелле итеп тәрбияләргә кирәклек аның башына да сыймый. 

Икенчедән, авыл кешесенә практицизм яки прагматизм хас, ягъни шәһәрдә урнашкан авыл кешесе шунысын ачык күрә: татар теленең шәһәрдәге даирәсе бик тар. Шәһәрдә русчаны гына белеп тә яшәп була. Татар телен саклау өчен, барыбер күпмедер дәрәҗәдә рус теле йогынтысы белән көрәшү, көч сарыф итү мәслихәт. Ә көч-куәтне бары тик конкрет нәтиҗә яки файда китерә торган эшкә юнәлтергә кирәк. Шуңа күрә  алар өчен: «Тел – ул рухи байлыгыбыз, тарихи хәтер, ата-бабаларыбыз калдырган мирас», – дип сөйләүләр, чын мәгънәсендә, буш сүз булып кала бирә.  Ике тел белгән кеше, бертеллегә караганда, рухи яктан баерак, дип мең кат кабатласак та, хәзер шәһәрдә яшәүче «культурный прагматик» кашын да сикертмәячәк.

Тел сәясәтендә төгәл максат булып татар кешесендә милли горурлык, үзаң һәм җаваплылык тәрбияләү куелырга тиеш. Безгә бүген руслар һәм башка халыклар үзара бертигез, безнең хокук­ларыбыз бер, дип кенә сөйләнү җитми. Әлбәттә, юридик яктан бу фикер дөрес, ләкин аңсыз рәвештә бертигезлекне пропагандалау татарның руслашу юнәлешен дә үзгәртә. Без бер дәүләттә яшибез, бер дәүләт гражданнары, ләкин без бертөрле түгел. Безнең башка халыкларныкы кебек үз тарихыбыз, узган юлыбыз, гасырлар дәвамында формалашкан телебез, традицияләребез, үзаңыбыз, мәдәниятебез бар. Алар барысы да кабатланмас, уникаль һәм дөнья мәдәниятенең бер өлеше булып тора. Россия дәүләтенең төп үзенчәлеге, уникальлеге һәм көче шул этник, дини, мәдәни төрлелектә. Дәүләтнең эчке, аеруча милли сәясәте зирәк икән, ул мондый төрлелекне, матурлыкны сакларга тиеш кебек, ләкин бүген Россия дәүләте башка идеалларны кайгырта... Һәрдаим шулай булмас дип уйлыйм, шуңа күрә татар, үз җаваплылыгын аңлап, шактый авыр шартларда, кулыннан килгәнен эшләп, үз милли язмышын үзе хәл итәргә хаклы.

Телебезне саклап калу өчен, мин шушы юнәлешләрдә хәрәкәт итәргә мөмкин дип саныйм: http://www.matbugat.ru/news/?id=7120

Комментариев нет: